भारत सरकारने लोकांच्या आर्थिक स्थितीवर आधारित वेगवेगळ्या प्रकारच्या रेशन कार्डची व्यवस्था केली आहे. त्यात NPH (Non-Priority Household), PHH (Priority Household), आणि अंत्योदय अन्न योजना (AAY) कार्ड यांचा उद्देश व लाभ वेगवेगळा आहे. खाली या तिन्ही प्रकारांतील महत्त्वाचे फरक दिले आहेत:
1. NPH (Non-Priority Household) रेशन कार्ड
एनपीएच म्हणजेच गैर-प्राधान्य कुटुंब रेशन कार्ड हे अशा कुटुंबांसाठी असते, जे राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा कायद्याअंतर्गत (NFSA) प्राधान्य गटात समाविष्ट होत नाहीत. या प्रकारातील लाभधारकांना सवलतीच्या दरात धान्य मिळत नसून, बाजारभावाने किंवा थोड्या कमी किमतीत अन्नधान्य उपलब्ध करून दिले जाते.
पात्रता (Eligibility):
- उच्च उत्पन्न गटातील व्यक्ती:
- ज्या कुटुंबांचे वार्षिक उत्पन्न सरकारने निर्धारित केलेल्या मर्यादेपेक्षा जास्त आहे.
- सामान्यतः ₹1.5 लाख किंवा त्यापेक्षा अधिक उत्पन्न असलेले कुटुंब पात्र ठरते.
- नोकरीधारक किंवा व्यवसायिक:
- ज्या कुटुंबातील सदस्य सरकारी कर्मचारी, खाजगी क्षेत्रातील उच्च वेतन असलेले कर्मचारी किंवा मोठ्या व्यवसायात गुंतलेले आहेत.
- कर भरणारे कुटुंब:
- ज्यांनी इनकम टॅक्स भरला आहे किंवा ज्यांच्याकडे संपत्ती कर भरण्याची क्षमता आहे.
- इतर:
- ज्या कुटुंबांकडे चारचाकी वाहने आहेत.
- 2 हेक्टरपेक्षा जास्त शेती असलेले जमीनदार.
- मोठ्या शहरी भागात अनेक स्थावर मालमत्ता असलेले कुटुंब.
एनपीएच कार्डचे महत्त्व:
- हे कार्ड लाभधारकांचे ओळखपत्र म्हणून वापरले जाते.
- सरकारी योजनांमध्ये प्रायोरिटी गटाबाहेरील नागरिकांना या कार्डाचा उपयोग होतो.
- काही राज्यांमध्ये एनपीएच कार्डधारकांना अन्नधान्य उपलब्ध होण्याच्या मर्यादित सुविधा दिल्या जातात.
अर्ज प्रक्रिया:
एनपीएच रेशन कार्डसाठी अर्ज करण्यासाठी, अर्जदाराने खालील कागदपत्रे सादर करावी:
- आधार कार्ड
- उत्पन्नाचा दाखला
- घराचा पुरावा (वीज बिल, मालमत्तेचा कर पावती इत्यादी)
- पासपोर्ट साइज फोटो
टीप:
एनपीएच कार्डधारकांना मिळणारे लाभ प्रायोरिटी गटातील लाभांपेक्षा कमी असले तरी, ओळख व इतर नागरी सुविधांसाठी हे कार्ड उपयुक्त ठरते. जर आपले कुटुंब एनपीएच श्रेणीत येत असेल, तर अधिकृत सरकारी पोर्टलवर किंवा जवळच्या पुरवठा कार्यालयात यासाठी अर्ज करावा.
2. PHH (Priority Household) रेशन कार्ड
PHH रेशन कार्ड म्हणजे प्राधान्य कुटुंब (Priority Household) गटातील कुटुंबांसाठी दिले जाणारे रेशन कार्ड. हे राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा कायद्यांतर्गत (NFSA) गरीब आणि गरजू कुटुंबांना सवलतीच्या दरात अन्नधान्य उपलब्ध करून देण्यासाठी वापरले जाते. PHH रेशन कार्डधारकांना सरकारच्या धान्य वितरण योजनेतून दरमहा स्वस्त दरात गहू, तांदूळ, डाळी, साखर आणि इतर जीवनावश्यक वस्तू दिल्या जातात.
PHH रेशन कार्डसाठी पात्रता निकष
PHH रेशन कार्ड मिळवण्यासाठी कुटुंबाने खालील निकष पूर्ण केले पाहिजेत:
- आर्थिक निकष:
- कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न गरीबीरेषेखालील (BPL) असावे किंवा राज्य सरकारने ठरवलेल्या प्राधान्य गटात सामील असावे.
- कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत हलाखीची असावी.
- संपत्ती संबंधित निकष:
- कुटुंबाकडे मालकीचे कोणतेही मोठे जमीन क्षेत्र (उदा. 2 हेक्टरपेक्षा जास्त) किंवा शहरी भागात मोठी मालमत्ता नसावी.
- दुचाकी, चारचाकी किंवा इतर मोठ्या किंमतीच्या वस्तूंच्या मालकीसाठी निर्बंध असू शकतात (राज्यानुसार वेगळे निकष असतात).
- व्यावसायिक निकष:
- भूमिहीन कामगार, रस्त्यावर विक्रेते, मोलमजुरी करणारे व्यक्ती यांना प्राधान्य दिले जाते.
- रोजंदारीवर अवलंबून असलेले कुटुंब यामध्ये येतात.
- इतर निकष:
- कुटुंबात गर्भवती महिला, लहान मुले, दिव्यांग व्यक्ती, किंवा वृद्ध व्यक्ती असल्यास त्या कुटुंबांना प्राधान्य दिले जाते.
- अनुसूचित जाती (SC), अनुसूचित जमाती (ST) किंवा इतर मागासवर्गातील कुटुंबांना अधिक संधी दिली जाते.
PHH रेशन कार्डचे लाभ:
- दरमहा प्रत्येक व्यक्तीसाठी 5 किलो धान्य सवलतीच्या दरात.
- तांदूळ: ₹3 प्रति किलो
- गहू: ₹2 प्रति किलो
- इतर जीवनावश्यक वस्तूंवर सवलत.
- कुटुंबाच्या संख्येवर आधारित अधिक धान्य मिळण्याचा लाभ.
PHH रेशन कार्डसाठी अर्ज कसा करावा?
- ऑनलाइन अर्ज:
- राज्य सरकारच्या अन्न व नागरी पुरवठा विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटवर अर्ज भरता येतो.
- ऑफलाइन अर्ज:
- जवळच्या जिल्हा पुरवठा कार्यालयात आवश्यक कागदपत्रांसह अर्ज सादर करावा.
आवश्यक कागदपत्रे:
- आधार कार्ड
- रहिवासी पुरावा (जसे की वीज बिल, पाणी बिल, किंवा भाडे करारनामा)
- उत्पन्नाचा दाखला
- पासपोर्ट साइज फोटो
PHH रेशन कार्ड गरजू कुटुंबांसाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन आहे, जे त्यांना स्वस्त दरात अन्नधान्य मिळवण्यास मदत करते. जर तुम्हाला यासाठी पात्रतेबद्दल अधिक माहिती हवी असेल तर स्थानिक तहसील कार्यालयाशी संपर्क साधावा.
3. अंत्योदय अन्न योजना (AAY) रेशन कार्ड
अंत्योदय अन्न योजना (AAY) ही योजना भारत सरकारने अत्यंत गरीब आणि दुर्बल कुटुंबांना सवलतीच्या दरात अन्नधान्य पुरवण्यासाठी सुरू केली आहे. या योजनेअंतर्गत लाभार्थींना अत्यंत कमी किमतीत धान्य मिळते, जसे तांदूळ ₹3 प्रति किलो, गहू ₹2 प्रति किलो, आणि इतर काही जीवनावश्यक वस्तू. या रेशन कार्डसाठी पात्रतेचे निकष अत्यंत कडक असून, त्यात समाजातील आर्थिकदृष्ट्या सर्वाधिक दुर्बल वर्गाला प्राधान्य दिले जाते.
पात्रता:
- भूमिहीन मजूर: ज्यांच्याकडे शेतीसाठी जमीन नाही आणि जे मजुरीवर अवलंबून आहेत.
- दिव्यांग व्यक्ती: अपंगत्व असलेल्या व्यक्ती, ज्यांना कमाईचे स्थिर साधन नाही.
- वृद्ध नागरिक: 60 वर्षांपेक्षा अधिक वयाचे वृद्ध, ज्यांच्याकडे उत्पन्नाचे कोणतेही निश्चित साधन नाही.
- विधवा आणि परित्यक्ता: अशा महिलांना या योजनेअंतर्गत समाविष्ट केले जाते.
- वनवासी आणि भूमिहीन समुदाय: वनीकरण क्षेत्रातील कुटुंबे आणि भूमिहीन आदिवासी यांना या योजनेचा लाभ दिला जातो.
- बेघर लोक: ज्यांच्याकडे निवासस्थान नसून रस्त्यांवर किंवा झोपडपट्टीत राहत असतात.
अर्जदाराच्या कुटुंबाची आर्थिक स्थिती व सरकारी निकषांनुसार या योजनेसाठी पात्रता निश्चित केली जाते. अर्ज करताना उत्पन्नाचा दाखला, आधार कार्ड, आणि इतर आवश्यक कागदपत्रे सादर करणे बंधनकारक असते.
अंत्योदय अन्न योजना रेशन कार्ड असलेल्या कुटुंबांना अन्नसुरक्षेची हमी मिळवून देत असते, ज्यामुळे त्यांचा उपजीविकेचा प्रश्न सुटतो आणि जीवनाचा दर्जा सुधारतो.
मुख्य फरक (सारांश):
| घटक | NPH (Non-Priority) | PHH (Priority Household) | अंत्योदय अन्न योजना (AAY) |
|---|---|---|---|
| लाभार्थी गट | उच्च उत्पन्न गट | गरीब व मध्यम उत्पन्न गट | अत्यंत गरीब आणि दुर्बल कुटुंब |
| लाभ | सवलत कमी किंवा नाही | प्रति व्यक्ती 5 किलो अन्नधान्य | कुटुंबासाठी 35 किलो अन्नधान्य |
| धान्याचा दर | बाजारभाव (काही राज्यांत) | ₹2-₹3 प्रति किलो | ₹1-₹3 प्रति किलो |
| पात्रता निकष | गरीबीरेषेपेक्षा वर | गरीबीरेषेजवळ किंवा खाली | उपजीविकेसाठी अपुरे उत्पन्न |
| उद्देश | गरज नसलेल्या कुटुंबासाठी | गरिबांना अन्नसुरक्षा देणे | अतिगरिबांना विशेष मदत |
टीप:
- रेशन कार्ड प्रकार निवडताना स्थानिक जिल्हा पुरवठा कार्यालयाच्या मार्गदर्शनानुसार अर्ज करावा.
- राज्य सरकारच्या योजना व अटींनुसार लाभ थोडासा वेगळा असू शकतो.
