नॅशनल पेंशन स्कीम / निवृत्तीवेतन योजना (NPS) ही भारत सरकारची निवृत्ती संबंधित एक बचत योजना आहे, ज्याद्वारे व्यक्तीला निवृत्तीनंतर नियमित उत्पन्न मिळण्याची सुविधा मिळते. ही योजना २००४ साली केंद्र सरकारने सुरू केली आणि सुरुवातीला केवळ सरकारी कर्मचाऱ्यांसाठी मर्यादित होती. मात्र, २००९ पासून ही योजना सर्व भारतीय नागरिकांसाठी खुली करण्यात आली.
| राष्ट्रीय पेन्शन प्रणाली (NPS) | NPS हा निवृत्ती नियोजनासाठी एक सरकारी प्रायोजित पेन्शन योजना आहे. |
| सुरुवात | 1 जानेवारी 2004 |
| हक्क | कोणत्याही भारतीय नागरिकास गुंतवणूक करता येते, वय 18 ते 70 वर्षे. |
| NPS खाती | दोन प्रकारची खाती: टायर I आणि टायर II |
| कोण सहभागी होऊ शकतो? | सर्व भारतीय नागरिक, 18 ते 65 वयोगटातील. |
|
निवृत्तीनंतर रक्कम कशी मिळवावी |
निवृत्तीनंतर, 60% रक्कम एकूण रक्कम च्या रूपात काढता येते; 40% रक्कम निवृत्तीवेतन म्हणून मिळते. |
| निवृत्तीचे वय | नॅशनल पेंशन स्कीम खातेधारकाला 60 वर्षे पूर्ण केल्यावर निवृत्तीचा पर्याय मिळतो. 70 वर्षांपर्यंत खाते चालू ठेवता येते. |
NPS चे मुख्य वैशिष्ट्ये (Key Features of NPS)
- सार्वजनिक आणि खासगी क्षेत्रासाठी खुली:
सरकारी तसेच खासगी क्षेत्रातील कर्मचारी, तसेच स्वयंपर शोधक आणि व्यक्ती स्वतःहून नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये गुंतवणूक करू शकतात.
- वैयक्तिक निवृत्ती योजना:
NPS हे योगदान आधारित योजना आहे, म्हणजे ज्याने नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये गुंतवणूक केली त्याला त्याच्या योगदानावर आधारित निवृत्ती वेतन मिळते.
- कर बचत:
कलम 80CCD(1) अंतर्गत कर सवलत मिळते. यात वेतनाच्या १०% पर्यंत किंवा वार्षिक रु. 1.5 लाखांपर्यंत कर सवलत लागू आहे. अतिरिक्त रु. ५०,००० पर्यंतचे योगदान कलम 80CCD(1B) अंतर्गत करमुक्त आहे.
- लवचिक गुंतवणूक पर्याय:
नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये गुंतवणूकदार आपली गुंतवणूक इक्विटी (शेअर्स), कर्जरोख (बॉन्ड्स) आणि सरकारी रोखे (गिल्ट) यामध्ये वाटून ठेवू शकतो. गुंतवणुकीचे प्रमाण वैयक्तिक इच्छेनुसार निवडता येते.
- फंड व्यवस्थापन:
नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये काही निवडलेल्या फंड व्यवस्थापकांच्या मदतीने गुंतवणूक केली जाते, ज्यामुळे फंड योग्य प्रकारे व्यवस्थापित होतात आणि संभाव्य परतावा वाढतो.
- निवृत्तीनंतर अॅन्युइटी योजना:
निवृत्तीच्या वेळी, गुंतवणूकदाराला त्याच्या एकूण फंडाचा काही हिस्सा एकरकमी रक्कम म्हणून मिळतो, तर उर्वरित रक्कम अॅन्युइटी (नियमित निवृत्ती वेतन) म्हणून मिळते.
- वयोमर्यादा:
- नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये सहभागी होण्यासाठी किमान वय १८ वर्षे आहे आणि कमाल वय ७० वर्षे आहे.
NPS चे फायदे (Benefits of NPS)
- नियमित उत्पन्नाचा स्त्रोत:
नॅशनल पेंशन स्कीम हे एक दीर्घकालीन गुंतवणूक साधन आहे, ज्यामुळे निवृत्तीनंतर व्यक्तीला नियमित उत्पन्न मिळते.
- कमी जोखीम आणि दीर्घकालीन परतावा:
इतर निवृत्ती योजनांच्या तुलनेत, नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये दीर्घकालीन गुंतवणुकीवर चांगला परतावा मिळू शकतो.
- ऑनलाइन व्यवस्थापन सुविधा:
नॅशनल पेंशन स्कीम खातेधारक ऑनलाइन पोर्टलद्वारे आपले खाते व्यवस्थापित करू शकतात, फंड कसा वापरायचा याचा निर्णय घेऊ शकतात.
NPS मध्ये नोंदणीसाठी आवश्यक कागदपत्रे (Important documents to Register for NPS)
- आधार कार्ड (eKYC साठी)
- पॅन कार्ड
- पत्ता पुरावा (पासपोर्ट, विज बिल, बँक स्टेटमेंट इ.)
- पासपोर्ट आकाराचे फोटो
- बँक खाते तपशील
NPS नोंदणी प्रक्रिया कशी करावी? (How to Register for NPS?)
ऑनलाइन नोंदणी प्रक्रिया (Online Process of NPS registration)
- अधिकृत वेबसाइटवर जा:
नॅशनल पेंशन स्कीम साठी अधिकृत eNPS पोर्टलवर जा: eNPS – National Pension System (nsdl.com) किंवा https://enps.karvy.com
- नवीन नोंदणी निवडा:
वेबसाईटवर “New Registration” किंवा “नोंदणी करा” हा पर्याय निवडा.
- आधार किंवा पॅन कार्ड वापरा:
नोंदणीसाठी तुम्हाला आधार कार्ड किंवा पॅन कार्ड वापरता येईल. आधार कार्ड असल्यास, ते eKYC साठी वापरले जाईल.
- माहिती भरा:
तुमची वैयक्तिक माहिती (नाव, पत्ता, जन्मतारीख इ.) आणि बँक खात्याची माहिती योग्य प्रकारे भरा.
- PRAN जनरेट करा:
सर्व माहिती भरल्यानंतर, तुमचे Permanent Retirement Account Number (PRAN) जनरेट होईल. हा तुमचा नॅशनल पेंशन स्कीम अकाउंट नंबर असेल.
- पहिली रक्कम जमा करा:
खाते उघडण्यासाठी किमान रु. ५०० च्या योगदानाची आवश्यकता असते. क्रेडिट कार्ड, डेबिट कार्ड किंवा नेट बँकिंगद्वारे पहिली रक्कम भरा.
- PRAN कार्ड डाउनलोड करा:
नोंदणी पूर्ण झाल्यानंतर तुम्हाला डिजिटल PRAN कार्ड मिळेल, जे तुम्ही डाउनलोड करू शकता.
2. ऑफलाइन नोंदणी प्रक्रिया (Offline Process of NPS registration)
- POP (Point of Presence) केंद्र शोधा:
तुम्ही कोणत्याही अधिकृत POP केंद्रावर (बँका, वित्तीय संस्था) जाऊन ऑफलाइन नोंदणी करू शकता. NPS POP केंद्रांची यादी पाहा.
- नोंदणी फॉर्म मिळवा:
POP केंद्रावर जाऊन नॅशनल पेंशन स्कीम नोंदणी फॉर्म (CSRF) भरा.
- कागदपत्रांची पूर्तता:
फॉर्म सोबत आधार कार्ड, पॅन कार्ड, पत्त्याचा पुरावा, आणि बँक खात्याची माहिती जमा करावी लागेल.
- पहिली रक्कम जमा करा:
खाते उघडण्यासाठी रु. ५०० ची पहिली रक्कम POP केंद्रात जमा करावी लागेल.
- PRAN कार्ड मिळवा:
नोंदणी झाल्यानंतर, तुम्हाला PRAN कार्ड पोस्टाद्वारे तुमच्या पत्त्यावर पाठवले जाईल.
NPS खात्याचे प्रकार (Types of NPS Accounts)
नॅशनल पेंशन स्कीम अंतर्गत दोन प्रमुख प्रकारचे खाते उपलब्ध आहेत: टियर-I खाते आणि टियर-II खाते. या दोन्ही खात्यांचे काही विशेष वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यामुळे गुंतवणूकदार त्यांच्या गरजेनुसार योग्य खाते निवडू शकतात.
1. टियर-I खाते (Tier-I Account)
- लॉक-इन पेरियड:
टियर-I खात्यातील गुंतवणूक एकदा केलेली असते, जी ६० वर्षे वयाच्या आधी काढता येत नाही. या खात्यातील रक्कम निवृत्तीनंतरच मिळते.
- कर लाभ:
टियर-I खात्यातील योगदानावर कर सवलत उपलब्ध आहे. कलम 80CCD(1) अंतर्गत, व्यक्तीच्या वार्षिक उत्पन्नाच्या 10% किंवा रु. 1.5 लाखांपर्यंत कर सवलत मिळते. याशिवाय, अतिरिक्त रु. 50,000 पर्यंत कर सवलत मिळवता येते.
- निवृत्ती नंतरचा वापर:
निवृत्तीनंतर, गुंतवणूकदाराला टियर-I खात्यातील रकमेचा 40% भाग एकरकमी रक्कम म्हणून मिळतो, तर उर्वरित 60% भाग अॅन्युइटीमध्ये गुंतवला जातो.
- फंड व्यवस्थापन:
गुंतवणूकदारांना विविध फंड व्यवस्थापकाशी संबंधित गुंतवणूक पर्याय निवडता येतात, जसे की इक्विटी, कर्जरोख किंवा सरकारी रोखे.
2. टियर-II खाते (Tier-II Account)
- लॉक-इन पेरियड:
टियर-II खात्यातील गुंतवणूक लवचिक असते, ज्यामुळे गुंतवणूकदार आवश्यकतेनुसार रक्कम काढू शकतो. यामध्ये कोणताही लॉक-इन पेरियड नाही.
- कर लाभ:
टियर-II खात्यातील योगदानावर कर सवलत उपलब्ध नाही. त्यामुळे या खात्यात गुंतवणूक करणारे व्यक्तींना कर लाभ मिळत नाही.
- निवृत्ती नंतरचा वापर:
टियर-II खात्यातील रक्कम कधीही काढता येते, त्यामुळे हे खाते आपत्कालीन परिस्थितीत वापरले जाऊ शकते.
- फंड व्यवस्थापन:
टियर-II खात्यातील गुंतवणूक टियर-I प्रमाणेच असते, म्हणजे गुंतवणूकदार इक्विटी, कर्जरोख किंवा सरकारी रोखे यामध्ये गुंतवणूक करू शकतात.
| वैशिष्ट्य | टियर-I खाते | टियर-II खाते |
| लॉक-इन पेरियड | ६० वर्षे वयाच्या आधी काढता येत नाही | लवचिक, कधीही काढता येते |
| कर लाभ | उपलब्ध | उपलब्ध नाही |
| निवृत्तीचा वापर | निवृत्तीनंतर, 40% एकरकमी, 60% अॅन्युइटी (annuity) | कोणत्याही वेळी काढता येते |
| गुंतवणूक प्रकार | इक्विटी (equity), कर्जरोख, सरकारी रोखे | इक्विटी (equity), कर्जरोख, सरकारी रोखे |
NPS मध्ये मिळणारे टॅक्स फायदे (Tax Benefits under NPS)
1. कलम 80CCD अंतर्गत कर लाभ
- अर्जदाराची टॅक्स डिडक्शन:
नॅशनल पेंशन स्कीम च्या अंतर्गत, तुम्ही तुमच्या निवृत्ती खात्यात योगदान दिल्यावर, तुमच्या उत्पन्नातून 80CCD अंतर्गत कर कमी करू शकता.
तुम्ही तुमच्या कमाईच्या 10% पर्यंत योगदान देऊ शकता, जो तुम्हाला 80C च्या मर्यादेच्या 1.5 लाखांवरून वेगळा आहे.
- या प्रकारे, तुम्हाला 50,000 रुपये पर्यंत अतिरिक्त कर डिडक्शन मिळू शकते.
2. कलम 80C अंतर्गत कर लाभ
- सामान्य योगदान:
नॅशनल पेंशन स्कीम मध्ये तुम्ही 80C अंतर्गत 1.5 लाख रुपये पर्यंत योगदान दिल्यावर, तुम्हाला टॅक्स डिडक्शन मिळतो.
- हे तुमच्या आयकरावर थेट प्रभाव टाकते, कारण तुम्हाला टॅक्सेबल उत्पन्न कमी करण्यात मदत होते.
3. निवृत्तीनंतरच्या रकमेवरील कर लाभ
- काढताना कर लाभ:
नॅशनल पेंशन स्कीम मधून निवृत्तीनंतर मिळणाऱ्या रकमेवर 60% पर्यंत लंपसमध्ये कर डिडक्शन असतो.
- परंतु, अॅन्युइटीच्या 40% रकमेवर कर लागू होतो.
4. सार्वजनिक क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांसाठी विशेष फायदे
- सार्वजनिक क्षेत्रातील कर्मचार्‍यांसाठी:
नॅशनल पेंशन स्कीम अंतर्गत सार्वजनिक क्षेत्रातील कर्मचारी 80CCD(2) च्या अंतर्गत योगदानासाठी कर डिडक्शन मिळवू शकतात.
- या दृष्टीने, कामाच्या ठिकाणी दिलेल्या योगदानाची रक्कम 14% पर्यंत असू शकते.
5. करमुक्त रक्कम
- करमुक्त नोंदणी:
NPS च्या अॅन्युइटी योजनांमधून मिळणाऱ्या फायद्यांवर त्यांचं आयकर लागू होत नाही, जो तुम्हाला निवृत्तीनंतर आर्थिक स्थिरता देते.
NPS चा टॅक्स फायद्यांचा सारांश
NPS च्या माध्यमातून, तुम्ही आयकर चुकवण्यासाठी आणि निवृत्तीच्या वेळी अधिक पैसे मिळवण्यासाठी चांगले लाभ प्राप्त करू शकता.
कलम 80CCD अंतर्गत तुम्ही 50,000 रुपये पर्यंत अतिरिक्त डिडक्शन मिळवू शकता.
कलम 80C अंतर्गत 1.5 लाख रुपयांपर्यंत योगदान करणे शक्य आहे.
- निवृत्तीनंतर तुम्हाला 60% रक्कम लंपसमध्ये करमुक्त मिळू शकते.
निवृत्तीच्या वेळी NPS मधून पैसे कसे काढायचे? (How to Withdraw Money from NPS at the Time of Retirement)
1. निवृत्तीच्या वेळी NPS मधून पैसे काढण्याची प्रक्रिया:
- अर्ज भरा:
निवृत्तीनंतर, तुमचं नॅशनल पेंशन स्कीम खाते उघडून ठेवलेलं असलं पाहिजे. तुम्हाला नॅशनल पेंशन स्कीम ट्रस्टीजच्या वेबसाइटवर जाऊन निवृत्तीतून पैसे काढण्यासाठी अर्ज करावा लागेल.
- आवश्यक कागदपत्रे:
अर्ज करताना तुम्हाला काही आवश्यक कागदपत्रे सादर करावी लागतील, जसे की आधार कार्ड, पॅन कार्ड, बँक पासबुक आणि निवृत्ती प्रमाणपत्र.
2. पैसे काढण्याची पद्धत:
- लंपसमध्ये पैसे काढणे:
निवृत्तीच्या वेळी तुम्ही तुमच्या नॅशनल पेंशन स्कीम खात्यातील 60% रक्कम लंपसमध्ये काढू शकता. याला तुम्हाला कोणत्याही कराची आवश्यकता नाही.
- अॅन्युइटी योजना:
उर्वरित 40% रक्कम अॅन्युइटीमध्ये गुंतवावी लागते, ज्यामुळे तुम्हाला दरमहिन्याला स्थिर उत्पन्न मिळेल. अॅन्युइटी योजनांचे निवड करून तुम्ही विविध लाभ घेऊ शकता.
3. NPS रकमेचा वापर:
- लंपसची रक्कम:
निवृत्तीनंतर मिळालेल्या लंपसमधील रक्कम तुमच्या वैयक्तिक गरजेनुसार वापरता येईल, जसे की घर खरेदी, प्रवास, आरोग्य देखभाल, इ.
- अॅन्युइटीचा वापर: अॅन्युइटी च्या माध्यमातून तुम्हाला नियमित मासिक उत्पन्न मिळेल, ज्यामुळे तुमच्या जीवनमानात सुधारणा होईल.
4. पैसे काढण्याची प्रक्रिया पूर्ण करणे:
- दिवसांमध्ये प्रक्रिया:
नॅशनल पेंशन स्कीम मधून पैसे काढण्याची प्रक्रिया सहसा 30-45 दिवसांमध्ये पूर्ण होते.
- सत्यापन आणि मंजुरी:
-
तुम्ही दिलेल्या कागदपत्रांची सत्यापन प्रक्रियेद्वारे मंजुरी मिळवावी लागेल.
5. महत्त्वाचे मुद्दे:
- किमान 60 वर्षे वय: नॅशनल पेंशन स्कीम मधून पैसे काढण्यासाठी तुम्हाला 60 वर्षे वयाचे असावे लागेल.
- संपूर्ण नोंदणी प्रक्रिया: पैसे काढताना संपूर्ण नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण करणे महत्त्वाचे आहे, अन्यथा तुम्हाला रक्कम काढण्यात अडचणी येऊ शकतात.
NPS खाते उघडताना करावयाच्या चुका टाळा (Common Mistakes to Avoid During NPS Registration)
1. अयोग्य कागदपत्रांची निवड
- चुक: NPS नोंदणीसाठी आवश्यक कागदपत्रांची यादी व्यवस्थित न समजून घेणे.
- उपाय: आधार कार्ड, पॅन कार्ड, बँक खाते तपशील यांसारखी सर्व आवश्यक कागदपत्रे योग्यरित्या संकलित करा आणि त्यांची प्रमाणित प्रत देणे सुनिश्चित करा.
2. गैर माहिती भरने
- चुक: अर्जात गैर माहिती भरणे, जसे की नाव, पत्ता, किंवा जन्मतारीख.
- उपाय: माहिती भरताना लक्ष द्या आणि कागदपत्रांवर दिलेल्या माहितीशी तंतोतंत जुळवून घ्या. त्रुटी न करता सर्व माहिती तपासा.
3. NPS प्रकार निवडताना चुका
- चुक: टियर-I आणि टियर-II खात्यांचा फरक न समजणे आणि चुकून चुकीचा प्रकार निवडणे.
- उपाय: टियर-I हा निवृत्तीनंतरच्या लाभांसाठी आहे, तर टियर-II लवकर काढण्यासाठी आहे. आपण आपल्या आवश्यकतांनुसार योग्य प्रकार निवडा.
4. किमान योगदानाचे पालन न करणे
- चुक: किमान योगदानाच्या मर्यादेचे पालन न करणे.
- उपाय: NPS मध्ये किमान योगदानाचे नियम समजून घ्या. टियर-I साठी ₹500 आणि टियर-II साठी ₹1,000 योगदानाची किमान मर्यादा आहे.
5. अर्ज सबमिट केल्यानंतर तपासणी न करणे
- चुक: अर्ज सबमिट केल्यानंतर, स्टेटस तपासणे विसरणे.
- उपाय: अर्ज सबमिट केल्यानंतर, त्याची स्थिती नियमितपणे तपासा आणि आवश्यक असल्यास ग्राहक सेवा केंद्राशी संपर्क साधा.
6. पॅन कार्ड वापरण्याबाबत चुक
- चुक: पॅन कार्ड संदर्भात कोणतीही चूक करणे.
- उपाय: पॅन कार्डचा वापर करताना त्याची वैधता आणि माहिती नेहमी तपासा, कारण पॅन कार्डचं असणे NPS साठी अनिवार्य आहे.
- चुक: अत्यंत ताणात किंवा घाईत अर्ज भरल्याने चुकता.
- उपाय: शांतपणे आणि काळजीपूर्वक अर्ज भरा. घाई न करता सर्व तपशील तपासून घ्या.
8. अर्जाच्या प्रक्रियेसाठी लागणारा वेळ लक्षात न घेणे
- चुक: अर्ज प्रक्रियेसाठी लागणारा वेळ न लक्षात घेणे.
- उपाय: NPS नोंदणी प्रक्रियेसाठी लागणारा वेळ लक्षात ठेवा, ज्यामुळे आपण कोणत्याही अंतिम तारखेवर चुकणार नाही.
9. POP (Point of Presence) बद्दल माहिती न घेणे
- चुक: POP निवडताना आणि त्याचे महत्त्व न समजणे.
- उपाय: NPS खाते उघडण्यासाठी योग्य POP निवडणे आवश्यक आहे. त्याच्या सेवांचा अभ्यास करा.
10. अर्ज शुल्काची माहिती न घेणे
- चुक: अर्ज भरण्यासाठी लागणाऱ्या शुल्कांची माहिती न घेणे.
- उपाय: NPS अर्जासाठी लागणारे शुल्क तपासा आणि ते चुकता नका.
निष्कर्ष (Conclusion)
नॅशनल पेन्शन स्कीम (NPS) ही निवृत्तीनंतर आर्थिक स्थिरता मिळवण्यासाठी एक उत्तम आणि सुरक्षित गुंतवणूक योजना आहे. कमी शुल्क, करसवलती, आणि फंड व्यवस्थापनातील लवचिकता यामुळे NPS सामान्य नागरिकांसाठी एक आकर्षक पर्याय ठरतो. शासकीय कर्मचारी असो किंवा खाजगी क्षेत्रातील व्यक्ती, प्रत्येकासाठी NPS आर्थिक स्वातंत्र्य आणि निवृत्तीचे योग्य नियोजन करण्याचा मार्ग खुला करतो.
