प्रधानमंत्री कृषि सिंचन योजना (PMKSY) भारत सरकारने २०१५ साली सुरू केलेली महत्त्वाची योजना आहे. या योजनेचा उद्देश देशभरातील शेतकऱ्यांना सिंचनाच्या सोयी उपलब्ध करून देणे, शेती क्षेत्रात जलसंधारण सुधारणे आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे आहे. या योजनेअंतर्गत, शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतजमिनीवर पाण्याचा पुरवठा करण्यासाठी आवश्यक साधनसामग्री व तंत्रज्ञान दिले जाते, ज्यामुळे अधिक उत्पादन आणि चांगल्या दर्जाचे पीक मिळू शकते.
PMKSY उद्देश:
सिंचनाच्या सुविधांचा विस्तार करणे:
- या योजनेचा प्राथमिक उद्देश म्हणजे शेतजमिनीला सिंचन सुविधा पुरवणे आणि जास्तीत जास्त शेतीक्षेत्र सिंचनाखाली आणणे. यामुळे पाण्याची उपलब्धता वाढवून पिकांचे उत्पादन सुधारण्यास मदत होईल.
“प्रत्येक थेंब, अधिक पीक” या तत्त्वाचा अवलंब:
- पाण्याचा योग्य वापर सुनिश्चित करण्यासाठी ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) आणि तुषार सिंचन (Sprinkler Irrigation) यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. यामुळे कमी पाण्यात अधिक उत्पादन मिळविणे शक्य होते.
जलसंधारण आणि जल व्यवस्थापन सुधारणा:
- देशभरात जलसंधारण प्रकल्प राबवून जमिनीतील पाण्याची पातळी वाढवणे हा योजनेचा एक महत्त्वाचा उद्देश आहे. यामुळे पावसाचे पाणी वाया न जाता सिंचनासाठी वापरण्यात येईल, ज्यामुळे पाण्याचा अधिक काळ पुरवठा शक्य होईल.
सूक्ष्म सिंचन प्रणालीचा वापर प्रोत्साहन:
- शेतकऱ्यांना आधुनिक सिंचन प्रणालींचा लाभ देण्यासाठी, ठिबक आणि तुषार सिंचनासारख्या तंत्रांचा वापर करण्यास प्रोत्साहन दिले जाते. यामुळे पाण्याची कार्यक्षमता वाढून पिकांना आवश्यक तेवढाच पाणीपुरवठा होतो.
शेती उत्पादनवाढ आणि शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन:
- योजनेचा आणखी एक उद्देश म्हणजे शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन घेण्यासाठी सहाय्य करणे. योग्य पाणी व्यवस्थापनामुळे पिकांची गुणवत्ता वाढते, आणि दीर्घकालीन शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन दिले जाते.
जलवापर कार्यक्षमता वाढवणे:
- पाण्याच्या उपलब्धतेचे योग्य नियोजन आणि त्याचा कार्यक्षम वापर सुनिश्चित करून पाण्याचे अपव्यय कमी करणे हा योजनेचा प्रमुख उद्देश आहे. यामुळे जलस्त्रोतांची दीर्घकालीन टिकवणूक शक्य होईल.
PMKSY योजनेची पात्रता
१. शेतकरी असणे आवश्यक
प्रधानमंत्री कृषि सिंचन योजनेचा लाभ घेण्यासाठी अर्जदार हा शेतकरी असणे आवश्यक आहे. तो स्वतःच्या किंवा भाडेतत्वावर घेतलेल्या शेतजमिनीवर शेती करीत असावा.
२. जमिनीचा सिंचनासाठी उपयोग
शेतजमीन सिंचनासाठी योग्य असावी, म्हणजेच सिंचनाची गरज असलेल्या शेतीसाठी अर्जदाराकडे जमीन असावी. त्यात योग्य प्रकारे पाण्याचा वापर करण्याची क्षमता असणे महत्त्वाचे आहे.
३. जलस्रोताची अनुपलब्धता किंवा पाणीटंचाई
अर्जदाराच्या क्षेत्रात पाणीटंचाई किंवा जलस्रोतांच्या अभावामुळे सिंचनाच्या सोयी आवश्यक असाव्यात. अशा क्षेत्रांना योजनेअंतर्गत प्राधान्य दिले जाते, जेथे पाण्याचा अभाव आहे किंवा जलस्रोत उपलब्ध नाहीत.
४. सूक्ष्म सिंचनाची तयारी
ठिबक सिंचन किंवा तुषार सिंचन पद्धती वापरण्यास शेतकरी तयार असावा. योजनेचे प्रमुख उद्देश पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे असल्याने अर्जदाराने या तंत्रज्ञानांचा वापर करण्याची इच्छा दर्शवली पाहिजे.
५. समूह किंवा सहकारी संघटना
शेतकरी समूह, सहकारी संघटना, ग्राम पंचायत किंवा जलवितरण समिती यांच्यामार्फत अर्ज करणाऱ्यांना देखील योजनेचा लाभ घेता येतो. या माध्यमातून जलस्रोतांचे सामायिकरण अधिक प्रभावीपणे होऊ शकते.
६. अनुदानासाठी पात्रता
या योजनेत लाभ घेण्यासाठी शेतकरी केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या अन्य योजनांमधून सिंचनासाठी कोणतेही अनुदान घेतलेले नसावे. अशा शेतकऱ्यांना नव्याने या योजनेतून सहाय्य मिळण्याची शक्यता असते.
७. प्रादेशिक प्राधान्य
ज्या भागात जलस्रोतांची कमतरता आहे किंवा कोरडवाहू शेतीचे प्रमाण जास्त आहे, त्या भागातील शेतकऱ्यांना योजनेत प्राधान्य दिले जाते. जलवापर क्षमता वाढवण्यासाठी अशा भागांवर विशेष लक्ष दिले जाते.
८. पिकांच्या प्रकारानुसार प्राधान्य
ज्या शेतकऱ्यांच्या पिकांसाठी सिंचन महत्त्वाचे आहे आणि ज्यांच्या पिकांना पाणीटंचाईमुळे नुकसान होत आहे, त्यांना प्राधान्य दिले जाते. या योजनेतून धान्य, भाजीपाला, फळबाग, आणि इतर सिंचनासाठी महत्त्वाच्या पिकांसाठी अनुदान मिळू शकते.
PMKSY ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया
१. अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या: शेतकऱ्यांना PMKSY योजनेचा ऑनलाईन अर्ज करण्यासाठी अधिकृत वेबसाइट वर भेट द्यावी लागेल. या वेबसाइटवर सर्व योजनांची आणि अर्ज प्रक्रिया संबंधी माहिती उपलब्ध आहे.
२. नोंदणी करा:
- वेबसाइटवर दिलेल्या “ऑनलाईन अर्ज” पर्यायावर क्लिक करा.
- अर्ज करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी त्यांच्या तपशीलासह नोंदणी करावी लागेल. यामध्ये नाव, पत्ता, आधार क्रमांक, मोबाईल क्रमांक आणि इतर आवश्यक माहिती प्रविष्ट करावी.
- नोंदणी पूर्ण झाल्यानंतर तुम्हाला एक युजर आयडी आणि पासवर्ड दिला जाईल, ज्याचा वापर करून पुढील प्रक्रियेसाठी लॉगिन करता येईल.
३. अर्ज फॉर्म भरा:
- लॉगिन केल्यानंतर अर्जदारांना PMKSY अर्ज फॉर्म मिळेल. या फॉर्ममध्ये शेतजमिनीचे तपशील, सिंचनाची आवश्यकता, पिकांचे प्रकार, आणि पाण्याचे स्रोत याबद्दलची माहिती भरावी लागते.
- सूक्ष्म सिंचनासाठी ठिबक सिंचन किंवा तुषार सिंचनाचे तंत्रज्ञान निवडावे.
४. आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करा:
- अर्जामध्ये दिलेल्या माहितीसोबत संबंधित कागदपत्रे अपलोड करणे आवश्यक आहे. यामध्ये जमीन मालकीचे पुरावे, आधार कार्ड, बँक खाते तपशील, आणि शेतजमिनीचे दस्तावेज यांचा समावेश होतो.
- अपलोड केलेली कागदपत्रे अर्जासोबत सबमिट केली जातात.
५. अर्ज सबमिट करा:
- सर्व माहिती नीट भरल्यानंतर आणि कागदपत्रे अपलोड केल्यानंतर अर्ज सबमिट करा.
- सबमिशन झाल्यावर तुम्हाला अर्ज क्रमांक दिला जाईल, ज्याच्या आधारावर अर्जाची स्थिती तपासता येईल.
६. अर्जाची स्थिती तपासा:
- अर्ज सबमिट केल्यानंतर अर्जाची स्थिती ऑनलाइनच तपासता येते. त्यासाठी अर्ज क्रमांकाचा वापर करून अधिकृत वेबसाइटवर लॉगिन करून अर्जाच्या स्थितीची माहिती मिळवता येते.
आवश्यक कागदपत्रे:
ऑनलाईन अर्ज करताना खालील कागदपत्रे आवश्यक असतात:
- आधार कार्ड
- जमीन मालकीचा पुरावा (७/१२ उतारा किंवा जमीन खरेदी दस्तावेज)
- बँक खाते तपशील
- पासपोर्ट साईझ फोटो
महत्त्वाचे मुद्दे:
- अर्ज करण्यासाठी शेतकऱ्यांकडे आधार कार्ड असणे आवश्यक आहे.
- ज्या शेतकऱ्यांच्या शेतजमिनी सिंचनसाठी पात्र आहेत, त्यांनाच या योजनेचा लाभ मिळू शकतो.
- अर्जदारांना त्यांच्या अर्जासोबत सर्व आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करणे गरजेचे आहे, अन्यथा अर्ज फेटाळला जाऊ शकतो.
PMKSY ऑफलाईन अर्ज प्रक्रिया
१. स्थानिक कृषि विभाग किंवा सिंचन विभाग कार्यालयात भेट द्या:
शेतकरी प्रथम त्यांच्या जवळच्या कृषि विभाग किंवा सिंचन विभागाच्या कार्यालयाशी संपर्क साधू शकतात. या कार्यालयांमध्ये PMKSY संदर्भातील माहिती मिळवता येते आणि अर्जासाठी आवश्यक कागदपत्रांची यादी देखील प्राप्त करता येते.
२. अर्जफॉर्म मिळवा:
PMKSY साठीचा अर्जफॉर्म स्थानिक कृषि विभागाच्या कार्यालयात उपलब्ध असतो. हा अर्जफॉर्म विनामूल्य मिळवता येतो किंवा कार्यालयाच्या अधिकृत वेबसाइटवरून प्रिंट काढता येतो.
३. आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता करा:
अर्ज प्रक्रियेसाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक असतात:
- आधार कार्ड (ओळखपत्र)
- सातबारा उतारा (शेतजमिनीचे मालकी हक्क सिद्ध करणारे दस्तावेज)
- बँक खाते पासबुक (शेतकऱ्याचे चालू बँक खाते)
- पासपोर्ट आकाराचा फोटो
- सिंचन प्रकल्पाबाबत तपशील (जर अर्ज ठिबक किंवा तुषार सिंचनासाठी असेल तर)
४. अर्ज भरा:
अर्जफॉर्ममध्ये आपल्या व्यक्तिगत माहितीबरोबर शेतजमिनीचे तपशील भरावेत. अर्जामध्ये शेतजमिनीच्या क्षेत्रफळ, पिकांचे प्रकार, सिंचन साधनांची गरज यासारखे तपशील नमूद करणे आवश्यक आहे.
५. अर्ज विभागीय कार्यालयात जमा करा:
पूर्ण भरलेला अर्ज आणि आवश्यक कागदपत्रे संबंधित कृषि विभाग किंवा सिंचन विभागाच्या कार्यालयात जमा करा. अर्ज स्वीकारल्यावर अर्ज क्रमांक दिला जातो, ज्यामुळे अर्जदार त्याच्या अर्जाची स्थिती तपासू शकतो.
६. अर्जाची छाननी आणि मान्यता:
संबंधित अधिकाऱ्यांद्वारे अर्जाची तपासणी केली जाते. अर्जातील कागदपत्रे, शेतजमिनीची स्थीत्यनुसार अधिकाऱ्यांकडून तपासली जातात. अर्ज मान्य झाल्यानंतर शेतकऱ्याला अनुदान, मदत किंवा तांत्रिक सहाय्य दिले जाते.
७. सिंचन प्रकल्पाच्या अंमलबजावणीची प्रक्रिया:
अर्ज मंजूर झाल्यावर, संबंधित अधिकाऱ्यांद्वारे शेतजमिनीवर सिंचन प्रकल्प राबवला जातो. यात ठिबक सिंचन किंवा तुषार सिंचनासारख्या आधुनिक सिंचन पद्धतींचा समावेश असतो. हे प्रकल्प शेतजमिनीच्या गरजेनुसार ठरवले जातात.
अर्जाच्या स्थितीची तपासणी:
अर्ज सादर केल्यानंतर शेतकऱ्यांना त्यांच्या अर्जाच्या स्थितीची माहिती मिळवण्यासाठी स्थानिक कार्यालयाशी संपर्क साधता येतो. अर्जावर कोणत्याही प्रकारचा निर्णय घेतला गेला असल्यास त्याबाबत कार्यालय सूचित करते.
अधिक माहिती:
PMKSY संदर्भात अधिक माहिती आणि सहाय्य मिळवण्यासाठी शेतकऱ्यांनी खालील पर्यायांचा वापर करू शकतात:
- कृषि विभागाचे स्थानिक कार्यालय
- सिंचन विभागाचे कार्यालय
- अधिकृत वेबसाइट: http://pmksy.gov.in/
PMKSY योजनेच्या प्रमुख बाबी
१. जलस्रोतांचा विकास आणि व्यवस्थापन
PMKSY अंतर्गत जलस्रोतांचा विकास व त्यांच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी महत्त्वाचे प्रकल्प राबवले जातात. यात तलाव, बंधारे, नालाबांध यांसारख्या संरचनांद्वारे पाण्याचे साठवण व पुनर्भरण केले जाते. यामुळे शेतीसाठी आवश्यक पाण्याचा पुरवठा सातत्यपूर्णपणे होतो.
२. सूक्ष्म सिंचनाचा वापर
ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) आणि तुषार सिंचन (Sprinkler Irrigation) सारख्या आधुनिक सिंचन पद्धतींचा वापर करून शेतकऱ्यांना कमी पाण्यात अधिक उत्पादन मिळविण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून जमिनीत पाण्याचे सेंद्रिय पुनर्भरण होऊन पीक लागवडीतील पाण्याचा वापर कार्यक्षमतेने केला जातो.
३. ‘प्रत्येक थेंब अधिक पीक’ (More Crop per Drop) तत्त्व
या योजनेचे मुख्य तत्त्व ‘प्रत्येक थेंब, अधिक पीक’ आहे. पाण्याचा ताळेबंद वापर करताना पिकांसाठी आवश्यक असलेल्या प्रत्येक थेंबाचे महत्त्व लक्षात घेऊन काम केले जाते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना जलस्रोतांचे संरक्षण करताना उत्पादन वाढवण्यास मदत होते.
४. जमिनीतील ओलावा आणि जलसंचय सुधारणा
PMKSY अंतर्गत जमिनीतील ओलावा राखण्यासाठी जलस्रोतांचे पुनर्भरण आणि मृदासंवर्धनाच्या विविध पद्धती राबवल्या जातात. यामुळे पाण्याचा कार्यक्षम वापर वाढतो आणि जमिनीत नैसर्गिक जलसाठ्यांचे संरक्षण होते.
५. जलसंधारणाचे उपाय
योजनेचा एक भाग म्हणजे जलसंधारणाच्या पद्धतींचा वापर करून पाण्याचा अपव्यय रोखणे. यासाठी विविध जलसंधारण प्रकल्प आणि जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवणारे उपाय केले जातात. बंधारे, वनराई बंधारे आणि नहरांद्वारे पाण्याचा साठा वाढवला जातो.
६. शेततळे आणि जलाशयांची निर्मिती
या योजनेअंतर्गत शेततळे, जलाशय, आणि बांध निर्मिती यांसारखे जलस्रोत निर्माण करण्यात येतात, जे शेतकऱ्यांना सिंचनाच्या पाण्याचा सातत्यपूर्ण पुरवठा करण्यास उपयुक्त ठरतात. शेततळ्यांद्वारे शेतकऱ्यांना स्वतःच्या पाण्याचा साठा ठेवण्याची सोय होते.
७. हरित क्षेत्राचे विस्तार
योजनेच्या अंतर्गत जास्तीत जास्त शेती क्षेत्र सिंचनाखाली आणण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. यामुळे पाण्याच्या कार्यक्षम वापरासह शेतीचे हरित क्षेत्र वाढवले जाते आणि उत्पादनक्षमता सुधारते.
८. सहकार्यपूर्ण निधी प्रणाली
PMKSY योजनेंतर्गत केंद्र व राज्य सरकारांच्या संयुक्त निधी प्रणालीचा वापर करून विविध सिंचन प्रकल्प राबवले जातात. यामुळे जलसंधारण प्रकल्पांमध्ये राज्यांच्या सहभागास प्रोत्साहन दिले जाते.
९. स्थानीय समुदायाचा सहभाग
शेतीसाठी आवश्यक पाण्याचे व्यवस्थापन आणि सिंचन प्रकल्प राबवताना स्थानिक समुदायांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे. या योजनेत ग्रामस्तरावरील शेतकरी संघटना आणि स्थानिक संस्थांना सामावून घेतले जाते, ज्यामुळे योजना अधिक प्रभावीपणे अंमलात येते.
निष्कर्ष:
प्रधानमंत्री कृषि सिंचन योजना (PMKSY) शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली आहे. या योजनेमुळे शेतजमिनींचे सिंचन कार्यक्षमता सुधारली आहे, ज्यामुळे पिकांची गुणवत्ता आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढले आहे. योग्य सिंचन सुविधा उपलब्ध झाल्याने पाण्याचा वापर कार्यक्षमतेने केला जातो, जे देशाच्या जलसंपत्तीच्या व्यवस्थापनासाठीही महत्त्वपूर्ण आहे.
